देशको अर्थतन्त्र विश्वको पाँचौं ठूलो हुँदा खुशी छैनन् भारतीयहरु

कुल गार्हस्थ्य उत्पादन जीडीपीको आधारमा भारतले बेलायतलाई उछिन्दै विश्वको पाँचौं ठूलो अर्थतन्त्र बनेको छ।

ब्लूमबर्गको पछिल्लो तथ्यांकअनुसार भारतले मार्च २०२२ को अन्त्यमा बेलायतलाई उछिनेको हो । अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ)को तथ्यांकका आधारमा ब्लूमबर्गले यस्तो निष्कर्ष निकालेको हो ।

ब्लूमबर्गका अनुसार यस वर्ष मार्चको अन्त्यमा भारतको अर्थतन्त्र ८५४.७ अर्ब डलर छ भने बेलायतको ८१६ अर्ब डलर छ ।

अहिले विश्वको कूल जीडीपीमा अमेरिकाको २४.१, चीनको १९.८०, जापानको ४.८, जर्मनको ४.१ र भारतको ३.५ प्रतिशत हिस्सा रहेको छ ।

प्रतिव्यक्ति आयमा भारत निकै पछाडि
बेलायतको जनसङ्ख्या पौने ७ करोड छ र भारतको जनसङ्ख्या हाल करिब १३८ करोड छ । भारत बेलायतभन्दा ठूलो अर्थतन्त्र बन्नु ठूलो कुरा नभएको विश्लेषकहरूको विश्वास छ किनभने समृद्धिको मामिलामा भारत अझै बेलायतभन्दा बीस गुणा पछाडि छ ।

वरिष्ठ पत्रकार तथा आर्थिक विश्लेषक एमके भेणु भन्छन्, ‘भारतले कुल अर्थतन्त्रको आकारमा बेलायतलाई उछिनेको छ। प्रमुख कुरा जनताको आर्थिक अवस्था के हो भन्ने हो। प्रतिव्यक्ति आय अझै न्युन कायमै छ। बेलायतमा ४५ हजार डलरभन्दा माथि भारतमा अझै पनि वार्षिक २ हजार डलर मात्रै ।’

भेणु भन्छन्, ‘यदि वास्तविक तुलना गर्ने हो भने प्रतिव्यक्ति आय हुनुपर्छ। यो मापनमा भारत अझै पनि बेलायतभन्दा धेरै पछाडि छ। प्रतिव्यक्ति आयको हिसाबले भारत अझै पनि पिछडिएको देशमा पर्छ। अर्थतन्त्रमा भारतले बेलायतलाई उछिनेको हो भन्नु गलत हो ।’

जेएनयूका प्रोफेसर र आर्थिक मामिलाका विशेषज्ञ अरुण कुमार भन्छन्, ‘भारतको जनसङ्ख्या बेलायतको तुलनामा करिब बीस गुणा बढी छ। यदि हाम्रो जीडीपी उनीहरूसँग झन्डै बराबर छ भने यसको मतलब प्रतिव्यक्ति आयमा हामी उनीहरूभन्दा बीस गुणा पछाडि छौं। बेलायत र भारतको अर्थतन्त्रलाई बेलायतमा तुलना गर्नु ठीक होइन । यो तुलना गलत हो । भारत र बेलायतको जीडीपी तुलना गर्न सकिन्छ तर समृद्धि होइन । प्रतिव्यक्ति आयमा बेलायतभन्दा धेरै पछाडि छौं ।’

चुनौतीका बाबजुद भारत अगाडि बढ्यो
शेयर बजार ट्र्याक गर्ने कम्पनी केडिया क्यापिटलका अनुसन्धान प्रमुख अजय केडिया कोभिड महामारी र युक्रेनमा युद्ध भए पनि भारतको अर्थतन्त्रको प्रगतिले भारत सही दिशामा रहेको सङ्केत भएको विश्वास गर्छन्।

अजय केडिया भन्छन्, ‘महत्वपूर्ण कुरा के हो भने भारतले गत महिना मात्रै ७५औँ स्वतन्त्रता दिवस मनायो । पहिले हामीलाई विकासशील वा पिछडिएको देशको रूपमा हेरिन्थ्यो। तर, अहिले भारत विश्वको पाँचौं ठूलो अर्थतन्त्र बनेको छ। भारतले विगत दश वर्ष वा सन् १९९० को दशकमा चालेका कदमले आफ्नो प्रभाव देखाएको छ । भारतको विदेशी मुद्रा सञ्चिति बढेको छ । ९० को दशकमा भारतसँग सीमित सञ्चिति थियो तर आज भारत सबैभन्दा ठूलो विदेशी मुद्रा सञ्चिति भएको अवस्थामा छ ।’

केडिया भन्छन्, ‘बेलायत र पश्चिमी युरोपेली देशहरूको अर्थतन्त्र संकुचित हुँदा भारतको अर्थतन्त्र निरन्तर अगाडि बढिरहेको छ। सबै चुनौतीका बाबजुद पनि भारतले आफ्नो वृद्धिदर कायम राखेको छ।’

एमके भेणु भन्छन्, ‘अहिले पश्चिमा देशको अर्थतन्त्रमा गिरावट आएको छ। भारतले त्यसको फाइदा उठाएको छ। भारतको अर्थतन्त्र अझै अगाडि बढिरहेको छ। तर, भारतको अर्थतन्त्र आगामी चार-पाँच वर्षसम्म बढ्दै गयो भने पनि हरेक व्यक्तिगत आम्दानीलाई पश्चिमी देशको स्तरमा पुग्न धेरै समय लाग्नेछैन ।’

युक्रेन युद्ध प्रभाव
युक्रेन युद्धले विश्वभरको अर्थतन्त्रमा प्रभाव पारेको छ । पश्चिमा देश मात्र होइन, दक्षिण एसिया पनि यसबाट प्रभावित छ । श्रीलंकाको अर्थतन्त्र संकटमा छ । विभिन्न कारणले पाकिस्तान विनाशको कारागारमा पुगेको छ । धेरै कुरामा राम्रो काम गरिरहेको बंगलादेशको अर्थतन्त्रले पनि चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ।

भारतको अर्थतन्त्र दक्षिण एसियाली देशहरूको तुलनामा धेरै स्थिर र राम्रो अवस्थामा छ। तर, विश्लेषकहरूले भारतलाई दक्षिण एसियाका अन्य देशहरूसँग तुलना गर्न नसकिने विश्वास गर्छन्।

अजय केडिया भन्छन्, ‘दक्षिण एसियाको कुरा गर्ने हो भने पछिल्ला एक–दुई वर्षमा हामीले राम्रो काम गरिरहेका अर्थतन्त्रमा पनि असर परेको देखेका छौं। खासगरी युक्रेन युद्धपछि मुद्रास्फीतिको प्रभाव सबैमा देखिन थालेको छ । तर, भारतले यी प्रभावहरूलाई धेरै हदसम्म सीमित गरेको छ। भारतलाई श्रीलंका, बंगलादेश वा पाकिस्तानको अर्थतन्त्रसँग तुलना गर्न सकिँदैन किनभने भारत यी सबै छिमेकी राष्ट्रहरूभन्दा धेरै ठूलो अर्थतन्त्र हो।’

अरुण कुमार पनि भन्छन्, ‘भारतको अर्थतन्त्रलाई दक्षिण एसियाका कुनै पनि देशसँग तुलना गर्न सकिँदैन। किनभने भारतको उत्पादन क्षमता श्रीलंका, पाकिस्तान वा बंगलादेशभन्दा धेरै छ।’

भारतले आफ्नो विदेश नीति र रणनीतिका कारण युक्रेन युद्धको प्रभावलाई धेरै हदसम्म सीमित गर्न सफल भएको केडियाको पनि विश्वास छ ।

केडिया भन्छन्, ‘एक समय थियो जब हामी औषधिको लागि अन्य देशहरूमा निर्भर थियौं। हामीले पोलियो कार्यक्रमको लागि बाहिरी सहयोग लिन्थ्यौं तर कोविड महामारीको समयमा भारत आत्मनिर्भर बन्यो। कोविड महामारी र युक्रेन युद्धले अर्थतन्त्रलाई असर गर्यो। युक्रेन युद्धमा भारत तटस्थ रहेको र त्यसको फाइदा भारतले पाइरहेको छ ।’

अरुण कुमारले युक्रेन युद्ध लामो समयसम्म चल्न सक्ने र त्यसको असर भारतमा पनि पर्न सक्ने बताएका छन् ।

अरुण कुमार भन्छन्, ‘अहिले युक्रेनमा युद्ध चलिरहेको छ। यसको पछाडि दुई महाशक्तिहरू छन्। एकातिर युरोप र अमेरिका युक्रेनको साथमा छन् भने अर्कोतिर रुस। यो युद्धमा कुनै पनि पक्ष हार्न चाहँदैन। पराजय हुनेबित्तिकै ऊ कगारमा आउनेछ, उसले थप गम्भीर कदम चाल्नेछ । यसले आर्थिक संकटलाई अझ गहिरो बनाउनेछ । यसले एक प्रकारले नयाँ शीतयुद्ध सुरु गरेको छ र यसले विश्वका देशलगायत विश्वका देशलाई असर गर्ने निश्चित छ ।’

तथ्याङ्कमा प्रश्नहरू
जीडीपीको हिसाबले भारतले बेलायतलाई उछिन्दै पाँचौं स्थानमा पुगेको छ, तर केही विश्लेषकहरूले यी तथ्यांकमा शंका व्यक्त गरेका छन्।

अरुण कुमार भन्छन्, ‘२०१९९२० अघि पनि हामीले बेलायत पार गर्ने सोचेका थियौं तर कोभिडको महामारी आयो र अर्थतन्त्र ओरालो लाग्यो। अहिले सरकारले अर्थतन्त्र ट्रयाकमा फर्किएको भन्दै छ। तर यी तथ्याङ्कहरू संगठित क्षेत्रमा मात्र आधारित छन्। यसमा असंगठित क्षेत्र समावेश छैन।’

अरुण कुमार भन्छन्, ‘मेरो अनुमानमा भारतको अर्थतन्त्र वास्तविक तथ्याङ्कमा पाँचौंबाट सातौं स्थानमा सरेको हुन्थ्यो किनभने भारतमा ९४ प्रतिशत कामदार असंगठित क्षेत्रमा काम गर्छन् र यसले देशको उत्पादनको ४५ प्रतिशत हिस्सा ओगटेको छ । असंगठित क्षेत्रमा निरन्तर गिरावट। विशेष गरी कोविड महामारीको समयमा यस क्षेत्रमा गिरावट आएको छ। तर यी तथ्याङ्कहरू हाम्रो मूल्याङ्कनमा समावेश गरिएको छैन। हामी संगठित क्षेत्रका तथ्याङ्कहरू मात्र समावेश गर्दैछौं।’

ब्लूमबर्गले आईएमएफको तथ्यांकको आधारमा भारतको अर्थतन्त्रको पछिल्लो मूल्याङ्कन गरेको हो । यसमा प्रश्न गर्दै अरुण कुमार भन्छन्, ‘आइएमएफको तथ्यांकका आधारमा हामी पाँचौँ स्थानमा आएका छौं भनिएको छ, तर सरकारको आधारमा हिसाब गर्ने हो भने आइएमएफसँग आफ्नो कुनै तथ्यांक छैन । तथ्याङ्क हेर्दा प्रष्ट हुन्छ भारतमा संगठित क्षेत्र अर्थात कर्पोरेट निकै तीव्र गतिमा अगाडि बढिरहेको छ तर असंगठित क्षेत्र पछाडि परिरहेको छ । यसको अर्थ हाम्रो वितरण निरन्तर खस्कँदै गइरहेको छ । माथिल्लो वर्गले राम्रो काम गरिरहेको छ, उसको आम्दानी बढिरहेको छ, तर तल्लो वर्ग झन् गरिब हुँदैछ।’

आर्थिक असमानता
भारतको श्रम पोर्टलमा साढे २७ करोड मानिस दर्ता भएका छन् । जसमध्ये ९४ प्रतिशतले मासिक १० हजार रुपैयाँभन्दा कम कमाएको बताएका छन् ।

प्राध्यापक अरुण कुमार भन्छन्, ‘वास्तवमा मुद्रास्फीति बढ्दै गएकाले उनीहरुको आम्दानी घटेको हो । मुद्रास्फीति बढेपछि संगठित क्षेत्रमा महँगी भत्ता पाइन्छ, तर असंगठित क्षेत्रमा तलब बढ्दैन । यस्तो अवस्थामा काम गर्ने हो । बढ्दो मुद्रास्फीतिमा असंगठित क्षेत्रमा मजदुरी गर्नेहरूको क्रयशक्ति अझै घटेको हुन्थ्यो। अर्कोतिर हाम्रा अर्बपतिहरूको सम्पत्ति एकदमै तीव्र गतिमा बढिरहेको छ। समग्रमा अवस्था नाजुक बन्दै गइरहेको छ।’

भारतले आर्थिक प्रगति गरिरहेको छ, तर सबैले समान फाइदा नपाएको विश्लेषकहरू बताउँछन्।

एमके भेणु भन्छन्, ‘भारतमा औद्योगिक उत्पादन, सेवा र डिजिटल अर्थतन्त्र बढ्दै गएको छ, तर यसको फाइदा कतिसम्म पुग्छ भन्ने प्रश्न हो। उनीहरूले दश हजार रुपैयाँभन्दा कम कमाउँछन्। यी मानिसहरू आफ्नो दैनिक आवश्यकताका लागि लडिरहेका छन्।’

भारतसामु चुनौति
कोभिड महामारीपछि भारतमा रोजगारीको संकट निकै गम्भीर बनेको छ । रोजगारीका लागि युवाहरु सडकमा उत्रनु परेको छ ।

सेन्टर फर मोनिटरिङ इन्डियन इकोनोमीका अनुसार जुलाई २०२२ मा भारतमा बेरोजगारी दर ६.८० प्रतिशत थियो। जुनमा यो दर ७.८० प्रतिशत थियो । भारतको अर्थतन्त्रसामु अझै धेरै ठूला चुनौतीहरू रहेको विश्लेषकहरू बताउँछन् ।

अरुण कुमार भन्छन्, ‘अहिलेको भारतको अर्थतन्त्रको सबैभन्दा ठूलो चुनौती बेरोजगारी हो। युवाहरू हताश छन्। यी युवाहरूले सबैभन्दा बढी काम असंगठित क्षेत्रमा लिनुपर्छ। असंगठित क्षेत्र कमजोर बन्दै गएको छ र बेरोजगारी पनि बढिरहेको छ।’

साथै, रोजगारीमा महिलाको कम सहभागिता पनि भारतीय अर्थतन्त्रसामु ठूलो चुनौती हो।

एमके भेणु भन्छन्, ‘भारतको श्रम बजारमा महिलाको सहभागिता विश्वको अनुपातको तुलनामा सबैभन्दा कम छ। १९ प्रतिशत महिला मात्र रोजगारमा छन्। यूपी र बिहार जस्ता राज्यहरूमा यो १० प्रतिशतभन्दा कम छ। अर्थतन्त्रमा महिलाको सहभागिता नबढ्दा भारतीय अर्थतन्त्रसामु चुनौतिहरू हुनेछन्।’

अर्कोतर्फ, अजय केडिया चुनौतिको बाबजुद भारत आर्थिक रूपमा सही दिशामा काम गरिरहेको विश्वास गर्छन्।

केडिया भन्छन्, ‘भारतले पक्कै पनि चुनौतीहरूको सामना गरिरहेको छ तर यो भन्न सकिन्छ कि भारतले सही दिशामा काम गरिरहेको छ र आगामी केही वर्षहरूमा पनि भारतले यसरी नै अगाडि बढ्नेछ। हामी अझै पनि प्रतिव्यक्ति आयको हिसाबले धेरै पछाडि छौं र हामी। धेरै लामो यात्रा गर्न बाँकी छ तर यहाँ पनि सकारात्मक कुरा यो हो कि हामीले गर्न धेरै छ।’ -बीबीसी